Muzeum Cieplice - Siedziba Muzeum w latach 1945-1967

Długi Dom w Zespole Pocysterskim w Cieplicach

(tekst Stanisław Firszt)

Pierwszą siedzibą polskiego Muzeum w Cieplicach był Długi Dom wchodzący w skład dawnego Klasztoru Pocysterskiego, znajdujący się w części „hrabiowskiej” zespołu. Był to najbardziej reprezentacyjny budynek poza pałacem Schaffgotschów w całym Uzdrowisku.

„Długi Dom”, zaprojektowany przez krzeszowskiego budowniczego Martina Urbana, zbudowany w latach 1689-1696 usytuowany jest osobno i zamyka zespół od wschodu. Stanął na miejscu pochodzącego z 1537 roku domu gościnnego, który z kolei zajął miejsce starszej budowli murowanej – Steinere Haus. Długi Dom stanowił rodzaj pałacu miejskiego, o jedno strukturalnym układzie wnętrza z bocznym traktem korytarzowym. Jego północny mur obwodowy i przylegający do niego fragment wschodniego muru są grubsze od pozostałych części – być może jest to pozostałość starszej budowli. Elewacja frontowa – wschodnia oraz południowa pozostały niezmienione, pozostałe pozbawione zostały podziałów i dekoracji w XIX wieku. W okresie powojennym wnętrza zostały mocno przebudowane na cele administracyjne uzdrowiska, w fasadzie przekształcono kilka otworów okiennych na wejściowe, zróżnicowano fakturę i barwę tynków, wprowadzono dekorację ornamentową nad wszystkimi oknami".

(D. Eysymontt, Zespół pocysterski w Jeleniej Górze-Cieplicach. Studium historyczno-stylistyczne z wytycznymi konserwatorskimi, maszynopis; Wrocław 2010)

Długi Dom (…) opis: budynek jest stylowo jednorodny (bryła, wystrój elewacji, układ wnętrz, sklepienia). Bryła budynku – zwarta, założona na planie wydłużonego prostokąta z nieco niższym od budynku, ryzalitem od południa. Jest wolnostojący murowany i tynkowany, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, zamknięty czterospadowym dachem w układzie kalenicowym w stosunku do ulicy. Elewację frontową – zwrócony w kierunku starego centrum zdroju (ul. P. Ściegiennego), tylną do dawnego cmentarza parafialnego i dziedzińca przyklasztornego. Od południa – włączony w mur cmentarny.

Elewacja frontowa – trzykondygnacyjna, 8 osiowa w układzie asymetrycznym osi okiennych. Charakteryzuje się zmienną rytmiki artykulacji wertykalnej, wynikającej z alternacji bliźniaczych i pojedynczych okien. Przy monotonnej powtarzalności zdwojonych pilastrów wielkiego porządku, daje to efekt ożywienia, wzbogaconego jeszcze przemiennym rytmem łukowatych i wyłamanych nadokienników. Elewacja wznosi się nad niskim, zwieńczonym profilowanym gzymsem cokole.

Ten poziomy akcent przyziemia zostaje powtórzony nad parterem dzięki zastosowaniu profilowanego gzymsu działowego, następnie w przerywanym trzonami pilastrów pasie płaskiego gzymsu nad pierwszym piętrem, wreszcie w wieńczącym kompozycję fasady, wydatnym, profilowanym gzymsie. Przenikanie się tych poziomych i pionowych elementów kompozycji daje w efekcie wrażenie równowagi.

Dostęp do wnętrz akcentują trzy portale kamienne – środkowy, główny o szerokim rozstawieniu węgarów oraz dwa boczne – węższe. Są to portale uszakowe z kampanulami. Taką samą formę zastosowano w wykonanych również w kamieniu obramieniach okiennych. Między wydatnymi nadokiennikami i naczółkami a nadprożem okien i drzwi – dekoracja plastyczna w formie liści akantu. W podokiennikach – prostokątne, wykrojone w narożach płyciny.

Elewacja tylna – dziewięcioosiowa, trzykondygnacyjna, skromna w doborze elementów dekoracyjnych. Ograniczają się one do podziałów pasowo-lizenowych i analogicznych do fasady obramień okiennych. Po środku – portal kamienny, uszakowy z kampanulami. Portal osi północnej – prostokątny, częściowo zamurowany. Gzyms wieńczący – jak w fasadzie.

Elewacja boczna, południowa – jednoosiowa, trzykondygnacyjna z ryzalitem z boku o przekroju prostokątnym. Podziały poziome – jak w elewacji frontowej. Analogiczne także – obramowania okien.

Elewacja boczna północna – dwuosiowa, trzykondygnacyjna, skromna. Podziały poziome – pasowe. Obramowania okien – prostokątne, zatynkowane. W osi zachodniej – uszakowe.

Wnętrza – pierwotnie: dwutraktowe z korytarzem w trakcie tylnym i izbami amfiladzie w trakcie frontowym.

Klatka schodowa – pierwotna w osi południowej. Taki układ w zasadniczym ukształtowaniu zachował się do dziś. Zakłóciły go liczne, współczesne ścianki działowe, postawione we wszystkich kondygnacjach oraz nowa klatka schodowa w osi północnej budynku. Poszczególne pomieszczenia nakrywają sklepienia kolebkowe ze stykającymi się, bądź mijającymi lunetami.

Klatka schodowa pierwotna – nakryta sklepieniem kolebkowym, zaopatrzonym nad podestami w lunety. Stopnice – wymienione współcześnie. Zachowały się tylko dębowe, XVIII-wieczne stopnice schodów prowadzących na strych. Wszystkie pomieszczenia i klatka schodowa posiadają bezpośrednio oświetlenie okien umieszczonych w szeroko rozglifionych wnękach sklepionych odcinkiem łuku.

Piwnice – układ pomieszczeń odpowiada dwutraktowemu układowi wnętrz pozostałych kondygnacji. Trakt tylny piwnicy – nakryty sklepieniem kolebkowym z kilkoma niesymetrycznie rozmieszczonymi lunetami, funkcjonuje w charakterze korytarza, z którego – dostęp do piwnic traktu frontowego. Pomieszczenia traktu frontowego – sklepione kolebką z lunetami, opadającą (tak jak w korytarzu) do 1/3 wysokości ściany.

Strych – dostępny z pierwotnej klatki schodowej. Więźba dachowa XIX-wieczna, częściowo wymieniona w XX w.

(I. Rybka-Ceglecka, Studium historyczno-architektoniczne zespołu pocysterskiego w Jeleniej Górze-Cieplicach, maszynopis; Wrocław 1989 rok, Archiwum Konserwatorskie w Jeleniej Górze A-1087/2)

Po zbudowaniu budynekt służył jako reprezentacyjna siedziba opatów z Krzeszowa przebywających w Cieplicach, a także jako obiekt, w którym mieszkały osoby z wyższych sfer przybywające do Uzdrowiska.

Po kasacie klasztorów na Śląsku w 1810 roku, Długi Dom stał się własnością hrabiów Schaffgotschów, którzy wykorzystywali go do tych samych celów co uprzednio cystersi.

Z czasem, w miarę powstawania nowych, bardziej nowoczesnych obiektów uzdrowiskowych obiekt stracił na swoim znaczeniu hotelowo-leczniczym, a w związku z rozrastającymi się zbiorami przyrodniczymi (zakup kolekcji ornitologicznej od dr. E. Luchsa w 1876 roku i zatrudnieniu w 1880 roku preparatora Georga Martiniego), dużą część zbiorów (w tym wszystkie zbiory przyrodnicze) z Biblioteki Majorackiej, Czerwonego Domu i Pałacu, przeniesiono właśnie do Długiego Domu (pod koniec XIX wieku).

Umieszczono je na pierwszym i drugim piętrze oraz poddaszu. Parter Długiego Domu służył do celów mieszkalnych.

W 1920 roku zbiory te zostały udostępnione zwiedzającym w charakterze Muzeum, do którego pobierano opłaty za wstęp.

W 1945 roku Długi Dom przejęły władze polskie. Znajdujące się tutaj Muzeum było niemal nietknięte. Po niezbędnych pracach porządkowych (m.in. zamianie niemieckich podpisów na polskie), placówkę pod nazwą Muzeum w Cieplicach udostępniono już w kwietniu 1946 roku. Problemy zaczęły się po 1948 roku, kiedy to zamknięto i zlikwidowano Bibliotekę Śląską im. J. S. Bandtkego, powstałej na bazie Biblioteki Majorackiej, znajdującej się w klasztorze. Rozpoczęto wywożenie zbiorów Schaffgotschów ze wszystkich obiektów gdzie się dotąd znajdowały. Rotacja obiektów, w tym muzealnych, była duża. Część z nich, z klasztoru, trafiła przejściowo do Długiego Domu (tu też nie były bezpieczne).

Z tego co pozostało w Cieplicach, na bazie istniejącego już po 1948 roku Muzeum Ornitologicznego (na wystawach przeważały preparaty ptaków), chciano utworzyć Muzeum Sudeckiej Flory i Fauny. Pomysłu tego nie zrealizowano.

1 stycznia 1950 roku Muzeum upaństwowiono i nadano mu nazwę Państwowe Muzeum w Cieplicach. Muzeum i zbiory podlegały Ministerstwu Kultury i Sztuki, a budynek w którym się mieściło pozostał własnością Uzdrowiska.

W lutym 1950 Muzeum zajmowało dwa piętra Długiego Domu. Na pierwszym piętrze eksponowano przyrodę, a na drugim piętrze pozostałe zbiory. Magazyny i biura mieściły się na poddaszu (patrz także: Historia zbiorów). Od stycznia 1951 roku Muzeum w Cieplicach podporządkowano Muzeum Śląskiemu we Wrocławiu (dzisiaj Muzeum Narodowe we Wrocławiu).

W 1952 roku rozpoczęła się „reorganizacja” Muzeum, która doprowadziła do wywiezienia z Cieplic „zbędnych eksponatów”. O przekazywaniu zbiorów innym instytucjom decydowało Muzeum Śląskie we Wrocławiu.

W 1953 roku (po wywiezieniu najcenniejszych zbiorów) rozpoczęto remont pomieszczeń i budowę nowych stałych ale już tylko wystaw przyrodniczych. W końcu 12 września 1954 roku placówkę otwarto jako Muzeum Przyrodnicze w Cieplicach Śląskich.

Działalność Muzeum w Długim Domu, w obiekcie będącym własnością Uzdrowiska, doprowadziła do konfliktów z właścicielem (jeśli chodzi o remonty, opłaty itp.). W rezultacie starano się znaleźć inne lokum dla instytucji. Tak Muzeum dotrwało do połowy lat 60-tych, kiedy to narastający konflikt doprowadził do wyprowadzenia Muzeum z Długiego Domu do Pawilonu Norweskiego w Parku Norweskim (w 1967 roku).

(S. Firszt, Nieszczęsne losy zbiorów Schaffgotschów na tle odradzającego się muzealnictwa polskiego po 1945 roku, „Rocznik Jeleniogórski”, t. 42, 2010, s. 193-226; tenże, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze lata 1954-1982, „Rocznik Jeleniogórski”. T.43, 2011, s. 125-138)