Siedziba Muzeum w latach 1967-2013
Park i Pawilon Norweski cz. 1
(tekst Andrzej Paczos)
Osiem kilometrów od stolicy Norwegii - Oslo, na stokach fiordu znajdujesię bardzo popularna restauracja "Frognerseteren". Jest to piętrowa budowla drewniana, wzorowana na ludowym budownictwie norweskim. Powstała ok. 1880 r. w tzw. "smoczym stylu", a jej budowniczym był Holm Munthe. Z tarasów "Frognerseteren" roztacza się piękny widok na fiord i stolicę Norwegii.
Zauroczony tą budowlą właściciel fabryki maszyn papierniczych w Cieplicach, Eugen Füllner, postanowił wybudować podobny obiekt w miejscu, z którego roztacza się wspaniała panorama Karkonoszy. Pawilon Norweski według planów przysłanych z Norwegii wznieśli ciepliccy cieśle. Ozdobne ornamenty, wieńczące szczyty dachu, tzw. "smocze głowy" oraz koronki nad kalenicami podobne do tych z kościoła Wang w Karpaczu, nawiązują do skandynawskiego budownictwa ludowego. Pawilon Norweski oraz założony wokół niego park o powierzchni ok. 17 ha otwarto 18.VII.1909 r. Do końca lat 50. mieściła się w nim restauracja. W 1967 r. w Pawilonie otwarto wystawę Muzeum Przyrodniczego przeniesionego tu z Długiego Domu. W 1990 r. obiekt wpisano do rejestru zabytków.
Park i Pawilon Norweski cz. 2
Park i Pawilon Norweski jako wielkie atrakcje, są jednymi z najczęściej odwiedzanych miejsc w Kotlinie Jeleniogórskiej.
LINK: Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze (fot. J. Milka)
Historia i opis Parku i Pawilonu Norweskiego w Cieplicach
(tekst Stanisław Firszt)
Dzisiejsza Jelenia Góra składa się w swoich granicach z kilku osad, wsi, miejscowości i miast, które stopniowo łączyły się w jeden organizm miejski. Były to m.in.: Jelenia Góra, Cieplice, Sobieszów, Maciejowa czy Jagniątków. Proces ten zapoczątkowany jeszcze przed wiekami trwa nadal, a rozrastająca się „aglomeracja karkonoska” będzie stopniowo wchłaniać w przyszłości następne mniejsze miejscowości.
Miasto Jelenia Góra, które w 2 poł. XIII w. otrzymało prawa magdeburskie, było tu zawsze największym skupiskiem osadniczym. Równie stare tradycje mają też Cieplice, osada rozwijająca się wokół ciepłych źródeł wód termalnych o walorach leczniczych, wyrosła dzięki kolejnym fundacjom klasztoru augustianów, joanitów i cystersów.
Między Jelenią Górą, a Cieplicami istniały dawniej co najmniej dwie wsie Cunnersdorf (Kunnersdorf) – Kunice, i dalej, mniej więcej od dawnej zajezdni tramwajowej, Herischdorf – Malinnik. Ta druga wieś, dobrze i gęsto zabudowana, miała ponad 4 km długości i wymieniana była w dokumentach wcześniej niż Jelenia Góra.
Park i Pawilon Norweski cz. 3
Raimund Wolfert, Duplikaty w stylu smoczym, "Biblioteczka Ducha Gór", seria Muzeum w Cieplicach, cz. 7, Jelenia Góra-Cieplice 2009, ISBN 978-83-61719-44-1
Wystawy stałe w Pawilonie Norweskim
Ekspozycje stałe były przygotowane, w latach 1965-1967 i 1971-1972, przez
Jerzego Świecimskiego
Jerzy Świecimski urodził się w 1927 roku w Warszawie. Jego dziadek, Edward Świecimski założył w Warszawie prywatną szkołę techniczną. Ojciec był sędzią, a matka z domu von Hinterhoff, lekarzem. Studiował przyrodę na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, na kierunku grafiki w prof. Romana Ingardena.
Całe życie pracował w Muzeum Przyrodniczym Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie. Wykładał tez na Uniwersytecie mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Jagiellońskim i Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Był muzeologiem, przyrodoznawcą, filozofem i artystą. Był najwyższej klasy znawcą zagadnień związanych z ekspozycja muzealną, traktowana jako utwór architektoniczno-plastyczno-naukowy.
Ptaki mórz (Ptaki Arktyki i Antarktyki, Ptaki Palearktyki)
Ekspozycja przygotowana w latach 60. XX wieku (scenariusz - prof. Z. Bocheński, aranżacje - prof. J. Świecimski). Modernizacja w latach 70. XX wieku (koncepcja - Alfred Borkowski). Całkowicie zmodernizowana, przebudowana i uzupełniona w latach 2010-2011 (pomysł i kocepcja - Tomasz Sokołowski, Stanisław Firszt; aranżacje - Tomasz Sokołowski, Wiktoir Staszak, Stanisław Firszt).
Oddzielną grupę stanowią ptaki mórz, głównie gatunki występujące w Arktyce i Antarktyce. Przedstawiono tu m.in. podobnie przystosowane do życia w morzu, choć nie spokrewnione ze sobą: pingwina królewskiego żyjącego na półkuli południowej oraz alkę krzywonos i nurzyka podbielałego z Arktyki.
Ptaki gór (Ptaki Palearktyki)
W tej części ekspozycji zobaczymy gatunki charakterystyczne dla Karkonoszy, m.in. gnieżdżące się na Śnieżce oraz w Śnieżnych Kotłach płochacze halne i siwerniaki, występujące w strefie kosodrzewiny czeczotki oraz gnieżdżące się na granicy kosówki i regla górnego drozdy obrożne, podobne do naszych kosów lecz z białą "obrożą". Sokół wędrowny prawie wyginął w Polsce. Gnieździ się jeszcze w czeskiej części Karkonoszy. Ptak ten coraz częściej jest sztucznie wsiedlany do europejskich miast.
Ptaki lasów (Ptaki Palearktyki)
Na wystawie możemy obejrzeć prawie wszystkie gatunki gnieżdżących się u nas dzięciołów. Począwszy od pospolitych - pstrego dużego, dzięciołka, czarnego przez średnio liczne jak dzięcioł zielony i średni do bardzo rzadkich, występujących tylko w Polsce północno-wschodniej i południowej, jak dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty. Leśnym gatunkiem jest orzeł przedni, drugi pod względem wielkości po bieliku (rozpiętość skrzydeł - 2 m). Aktualnie gnieździ się w Polsce w ilości około 15 par głównie w Tatrach. Pięknym modrym ubarwieniem już z daleka zwraca uwagę kraska. Ptak obecnie ginący, lęgowy jedynie we wschodniej części kraju. Wymieranie tego gatunku jest spowodowane z jednej strony wycinaniem starych, dziuplastych drzew, z drugiej zaś nadużywaniem pestycydów w rolnictwie. Na wystawie możemy również zobaczyć najmniejszego ptaka europejskiego - mysikrólika oraz bliźniaczo do niego podobnego zniczka, które siągają 9 cm długości.
Ptaki wód śródlądowych (Ptaki Palearktyki)
Znany wszystkim łabędź niemy stanowi świetny przykład gatunku, którego człowiek tępieniem i niepokojeniem doprowadził na krawędź wymarcia lecz później, podjąwszy skuteczną jego ochronę, zdołał odrestaurować populację a ostatnio doprowadził nawet do osiągnięcia przez nią poziomu liczebności prawdopodobnie nigdy przedtem nie notowanego. Wskutek intensywnego tępienia do początku XX w. łabędź przetrwał na nielicznych stanowiskach tylko w północnej Polsce, w pasie pojezierzy. Na wschód od Wisły ocalało kilkadziesiąt par, na zachód od niej zaledwie kilkanaście. Obecnie łabędź niemy rozprzestrzenił się w całym kraju. Na zachód od Wisły nastąpił dwudziestokrotny wzrost liczebności. Obecnie w Polsce występuje ok. 4.000 par tych ptaków. Wiele gatunków ginie na skutek niszczenia ich biotopów (naturalnego środowiska).
Zaprezentowana na wystawie sowa błotna i batalion należą do ptaków ginących z powodu meliorowania terenów podmokłych i torfowisk oraz regulacji rzek. Sowa błotna występuje w Polsce zaledwie na ok. 20 stanowiskach. Ostatnią ostoją bataliona jest dolina Biebrzy, gdzie do lęgów przystępuje 200-300 samic. Do ptaków wodno-błotnych należy również największy orzeł europejski - bielik, o rekordowej rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 2.5 m. Często buduje on gniazda w pobliżu zbiorników wodnych, gdyż poluje na ryby i ptactwo wodne. Od 1999 r. gnieździ się on także w Karkonoszach. Nazwa gatunku pochodzi od śnieżnobiałej barwy ogona u osobników dorosłych.
Drop to gatunek wymierający (może już wymarły) w Polsce. W naszym kraju wyginęło lub bardzo zagrożonych jest 69 gatunków ptaków, co stanowi aż 30% awifauny lęgowej. Szczególnie silny spadek liczebności dropia miał miejsce po II wojnie światowej. Jeszcze przed 50. laty, we współczesnych granicach kraju żyło 600-700 ptaków. W 1986 r. ostatnie dwa dropie zachowały się na Ziemi Pyrzyckiej. Główną przyczyną wymierania dropia jest działalność ludzi - mechanizacja i chemizacja rolnictwa, tzw. "zadrutowywanie krajobrazu" (płoty, linie energetyczne, telefoniczne itd.), polowania i kłusownictwo oraz penetracja pól. Liczebność światowej populacji tego gatunku w stanie dzikim, a jest to ptak euroazjatycki, wynosi aktualnie około 14.000-15.000 osobników, co stanowi niespełna 20% populacji sprzed 50 lat. Na wystawie możemy obejrzeć samca i samicę dropia. Zauważalna jest wyraźna różnica wielkości i upierzenia między przedstawicielami obu płci (tzw. dymorfizm płciowy). Samiec tego gatunku jest najcięższym ptakiem latającym w Europie (10-18 kg wagi), samica zaś waży tylko 4-6 kg.
W pierwszej gablocie możemy obejrzeć gatunki synantropijne, to znaczy takie, które żyją w bezpośrednim sąsiedztwie siedzib ludzkich. Obok tak pospolitych i ogólnie znanych jak wróbel domowy, szpak, jaskółka dymówka i bocian biały, można tu zobaczyć mniej znaną pustułkę – jedynego sokoła gnieżdżącego się w centrach miast europejskich (poza sztucznie wprowadzanym sokołem wędrownym) na wieżach kościelnych i ratuszowych oraz dwa gatunki ginących już, niestety, sów – płomykówkę i pójdźkę.
Od gadów do ptaków
Ekspozycja przygotowana w 1 poł. 2012 roku częściowo w formie dioramy. Pomysł i koncepcja - Stanisław Firszt; wykonanie modeli, aranżacja i przygotowanie ekspozycji - Tomasz Sokołowski; fotografie Robert Świerad; konsultacje merytoryczne - Bożena Gramsz.
Ptaki egzotyczne Starego i Nowego Świata (Ptaki Nearktyki, Neotropiku, Etiopii, Australii, Orientu)
Ekspozycja przygotowana w latach 60. XX wieku (scenariusz - prof. Z. Bocheński, aranżacje - prof. J. Świecimski). Częściowo zmodernizowana i uzupełniona w latach 90. XX wieku (pomysł i koncepcja - Andrzej Paczos; aranżacja - Regina Podsadowska; konsultacje merytoryczne - Bożena Gramsz). Całkowicie zmodernizowana (do pierwotnego zamysłu) w 2010 roku (pomysł i koncepcja - Stanisław Firszt; aranżacja - Aleksandra Nowak-Odelga i Tomasz Sokołowski).
Pasieka Karkonoska
Ekspozycja plenerowa jako mini pasieka utworzona została w 1999 roku na posesji Muzeum Przyrodniczego z inicjatywy Stanisława Gibadło. Na jej bazie (róznego typu ule zgromadzone przez Regionalny Związek Pszczelarzy w Jeleniej Górze) od 2005 roku rozpoczęto tworzenie dużej pasieki, której trzon stanowić miały ule figuralne, wykonywane na wzór zabytkowych uli z pasieki z Dworka koło Lwówka Śląskiego (oryginały znajdują się dzisiaj w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu, oddziale Muzeum Narodowego).
Dzisiaj Pasieka Karkonoska skałada się z 20 uli figuralnych i ponad 20 innego rodzaju używanych w pszczelarstwie. Większość uli figuralnych wykonano dzieki dofinansowaniu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. Na terenie Pasieki zbudowano chatę - warsztat pszczelarza, w której od wiosny do jesieni odbywaja się pokazy i lekcje pszczelarskie, które prowadzi Edward Boboń.
